احمد بن یوسف تیفاشیشرف الدین ابوالعباس (یا ابوالفضل) احمد بن یوسف تیفاشی (۵۸۰-۱۳ محرم ۶۵۱ قمری/ ۱۱۸۴- ۱۵ مارس ۱۲۵۳ میلادی)، کانی شناس، ادیب، قاضی مالکی مذهب و دانشور متفنن و نامورترین فرد خاندان تیفاشی . فهرست مندرجات۲ - تحصیلات ۳ - جلای وطن ۴ - از دست دادن اموال ۵ - سفرهای متعدد ۶ - هم نشینی با بزرگان ۷ - بیماری و مرگ ۸ - مقام علمی احمد بن یوسف تیفاشی ۹ - آثار ۱۰ - الف آثار چاپی: ۱۰.۱ - ازهار الافکار فی جواهر الاحجار ۱۰.۱.۱ - مآخذ ازهار الافکار ۱۰.۱.۲ - توجه‌به‌آثارمؤلفان‌اسلامی ۱۰.۱.۳ - بهره‌گیری‌مؤلفان‌اسلامی ۱۰.۲ - رجوع الشیخ الی صباه ۱۰.۳ - الشفاء فی الطب المسند ۱۰.۴ - فصل الخطاب ۱۱ - ب آثار خطی ۱۲ - فهرست‌منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - نسبدر اغلب منابع کهن و نیز آثار خود تیفاشی، کنیۀ وی ابوالعباس آمده، اما ابن سعید مغربی همواره با کنیۀ ابوالفضل از وی یاد کرده است [۱]
ابن سعید مغربی علی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، ص۲۶۶، به کوشش محمد رضوان دایه، دمشق، ۱۹۸۷م.
[۲]
ابن سعید مغربی علی، القدح المعلی فی التاریخ المحلی، ج۱، ص۱۶۳، اختصار محمد بن عبدالله بن خلیل، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/ بیروت، ۱۹۸۰م.
[۳]
ابن سعید مغربی علی، القدح المعلی فی التاریخ المحلی، ج۱، ص۲۱۲، اختصار محمد بن عبدالله بن خلیل، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/ بیروت، ۱۹۸۰م.
[۴]
ابن سعید مغربی علی، الغصون الیانعة فی محاسن شعراء المائة السابعة، ج۱، ص۵۹، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۹۶۷م.
[۵]
ابن سعید مغربی علی، الغصون الیانعة فی محاسن شعراء المائة السابعة، ج۱، ص۱۲۴، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۹۶۷م.
[۶]
مقری احمد، نفح الطیب، ج۲، ص۳۳۲ در ضمن اجازۀ ابن سعید به تیفاشی که متن آن را آورده است، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
.اما لقب شهاب الدین را که در منابع معاصر برای تیفاشی آمده [۷]
دانشنامۀ جهان اسلام، ج۸، ص۷۹۹، تهران، ۱۳۸۳ش
[۸]
فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، به کوشش اکمل الدین احسان اوغلو و دیگران، ج۱، ص۱۵۴، استانبول، ۱۹۸۴م.
تنها غزولی [۹]
غزولی، علی، مطالع البدور، ج۲، ص۱۴۰، قاهره، ۱۲۹۹ق.
یاد کرده است.تیفاشی چنان‌که خود در روایت بلند ازهار الافکار آورده است، در شهر قفصۀ افریقیه زاده شد [۱۰]
، تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۲۹ «مدینة قفصه، مسقط رأسی»، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۱]
ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۲۸۹ که بدین نکته تصریح دارد، به کـوشش سهیل زکار، بیروت/ دمشـق، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
[۱۲]
ابن فرحون ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص۷۵ که به صراحت از زاده شدن وی در تیفاش در ۵۸۰ قمری یاد کرده است، قاهره، ۱۳۵۱ق.
[۱۳]
زمامه عبدالقادر، «ابوالعباس التیفاشی و کتابه ازهار الافکار فی جواهر الاحجار»، ج۱، ص۱۵، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م، ج (۱) ۳۹.
[۱۴]
دانشنامۀ جهان اسلام، ج۸، ص۷۹۹، تهران، ۱۳۸۳ش که همگی از ابن فرحون پیروی کرده اند
.۲ - تحصیلاتوی در زادگاهش از ابوالعباس احمد بن ابی بکر بن جعفر مقدسی حدیث شنید سپس به تحصیل ادبیات و علوم اوائل ( فلسفه ، ریاضیات و طبیعیات ) پرداخت و در حالی که هنوز به سن بلوغ نرسیده بود، راهی مصر شد و در آن‌جا از محضر فیلسوف و پزشک پرآوازه، عبداللطیف بغدادی چیزهایی آموخت. آن گاه رهسپار دمشق شد و در آن‌جا نیز در مجلس درس استادان پرآوازه ای چون تاج الدین ابوالیمن زید بن حسن کندی (۵۲۰-۶۱۳ قمری)، حضور می‌یافت. تیفاشی که زندگی در دمشق را خوشایند یافته بود، مدتی در آن‌جا زیست [۱۵]
ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۲۸۹-۱۲۹۰، به کـوشش سهیل زکار، بیروت/ دمشـق، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
[۱۶]
ابن فرحون ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص۷۵، قاهره، ۱۳۵۱ق.
و احتمالاً در همین روزگار از آثار فلسفی مظفر بن محمد، مشهور به موفق تلعفری (تولد ۶۰۲ قمری) بهره برد [۱۷]
ابن سعید مغربی علی، الغصون الیانعة فی محاسن شعراء المائة السابعة، ج۱، ص۵۹، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۹۶۷م.
اما سرانجام به زادگاهش بازگشت و بر مسند قضای آن‌جا نشست.۳ - جلای وطنپس از چندی چنان‌که خود برای ابن عدیم گفته بود، دیگر بار آرزومند سفر به دمشق شد. پس املاک و هر چه را که نمی‌توانست با خود ببرد، فروخت و بر آن شد تا با یک کشتی اختصاصی از راه دریا به مشرق برود. اما به نظر می‌رسد که تیفاشی برای جلای وطن دلیلی مهم‌تر از علاقه به دمشق داشته است، زیرا ابن عدیم [۱۸]
ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۲۸۹-۱۲۹۰، به کـوشش سهیل زکار، بیروت/ دمشـق، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
از «شخصی دیگر» نقل کرده است که وی را به سبب پیدا شدن شراب در خانه اش، از مسند قضا برکنار کرده بودند.تیفاشی از رؤیایی که در همین روزها دیده بود، یاد می‌کند که به زودی به واقعیت پیوست. زیرا درست در آستانۀ سفر دریایی، همسرش بر اثر بیماری درگذشت و در میانۀ راه نیز کشتی همراه با ۳ پسر و همۀ دارایی وی غرق شد، اما تیفاشی توانست با دشواری فراوان خود را به ساحل برقه برساند. [۱۹]
تیفاشی احمد، فصل الخطاب فی مدارک الحواس الخمس لاولی الالباب، ج۱، ص۴۰۳-۴۰۴، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
[۲۰]
ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۲۸۹، به کـوشش سهیل زکار، بیروت/ دمشـق، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
۴ - از دست دادن اموالدر آن‌جا دانست که اعراب برقه بخشی از دارایی او را از آب گرفته اند، اما از بیم جان نگفت که این اموال از آن او ست و حتی هنگامی که آنان از نام و نشان و کسب و کارش پرسیدند، خود را قوّاد خواند! تا از وی دوری گزینند. سپس خود را پیش از هم سفران به اسکندریه رساند و توانست با توسل به الملک الکامل، محمد بن ابی بکر ، سلطان ایوبی مصر بخشی از اموالش را که به دست اعراب برقه افتاده بود، پس بگیرد. [۲۱]
ابن عدیم، عمر، ج۳، بغیة الطلب، ص۱۲۸۹-۱۲۹۰، به کـوشش سهیل زکار، بیروت/ دمشـق، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
از گفتۀ صفدی می‌توان دریافت که در این کار از یاری محیی الدین محمد بن محمد، مشهور به ابن ندای جزری (تولد ۶۵۱ قمری، دمشق) بهره برد که از ۶۲۶ (سال فتح دمشق به دست الکامل) تا ۴ سال در مصر ، در خدمت الملک الکامل بود. [۲۲]
صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش محمد عدنان بخیت و دیگران، اشتوتگارت، ۱۹۸۱-۱۹۹۳م.
[۲۳]
صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، ج۸، ص۲۸۸، به کوشش محمد عدنان بخیت و دیگران، اشتوتگارت، ۱۹۸۱-۱۹۹۳م.
[۲۴]
ابن تغری بردی یوسف، النجوم الزاهرة، ج۶، ص۲۷۲، قاهره، ۱۹۲۹م.
۵ - سفرهای متعددتیفاشی از این پس در قاهره و چنان‌که از مواضع متعدد آثارش برمی آید، گاه در اسکندریه می‌زیست، تا آنکه در ۶۲۹ قمری همراه با الملک الکامل که عزم تسخیر آمِد داشت، نخست به دمشق، از آن‌جا به حلب و سپس به آمد رفت [۲۵]
ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۲۹۰، به کـوشش سهیل زکار، بیروت/ دمشـق، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
و چون الکامل آمد را پس از محاصره ای درازمدت در ۶۳۰ قمری گشود، [۲۶]
ابن فوطی عبدالرزاق، الحوادث الجامعة، ج۱، ص۴۲، به کوشش مصطفی جواد، بغداد، ۱۳۵۱ق.
[۲۷]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۱۴۵، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۲۸]
ابن تغری بردی یوسف، النجوم الزاهرة، ج۶، ص۲۷۸-۲۷۹، قاهره، ۱۹۲۹م.
همراه وی به مصر بازگشت.گویا تیفاشی پیش از رفتن به آمُد، به جزیره ابن عمر رفت و چندی بعد، ضمن توقفی کوتاه در حرّان خود را به آمُد رساند [۲۹]
تیفاشی احمد، فصل الخطاب فی مدارک الحواس الخمس لاولی الالباب، ص۲۴۴-۲۴۵، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
[۳۰]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۱۷، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
.۶ - هم نشینی با بزرگانحتمالاً هم نشینی تیفاشی با «بزرگان بنی ندا، فرمانروایان جزیرۀ ابن عمر» که ابن سعید مغربی از آن یاد کرده، [۳۱]
ابن سعید مغربی علی، الغصون الیانعة فی محاسن شعراء المائة السابعة، ج۱، ص۵۹، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۹۶۷م.
مربوط به همین دوران است. چه، وی با عمادالدین ابوالقاسم ابن محمد، برادر محیی الدین نیز هم نشین و طرف مکاتبه بود [۳۲]
صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، ج۲۴، ص۱۶۵، به کوشش محمد عدنان بخیت و دیگران، اشتوتگارت، ۱۹۸۱-۱۹۹۳م.
و در کتاب تاریخ الجزیرة العمریة با ستایش بسیار از وی یاد شده است. [۳۳]
صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، ج۲۴، ص۱۶۴، به کوشش محمد عدنان بخیت و دیگران، اشتوتگارت، ۱۹۸۱-۱۹۹۳م.
تیفاشی پس از بازگشت به قاهره از خوان نعمت جمال الدین ابن یغمور، مشهور به کهف المغاربة (پناهگاه مغربیان) بهره مند، و با کسانی چون ابن سعید مغربی و ابوالحجاج ابن عتبه پزشک (تولد ۶۳۶ قمری) هم نشین بود. [۳۴]
ابن سعید مغربی علی، القدح المعلی فی التاریخ المحلی، ج۱، ص۱۶۳-۱۶۴، اختصار محمد بن عبدالله بن خلیل، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/ بیروت، ۱۹۸۰م.
در ۶۴۴ قمری با ابن عدیم که به عنوان سفیر الملک الناصر ایوبی (فرمانروای دمشق) به قاهره رفته بود، آشنا شد و شرح کوتاهی از زندگانی خود را برای وی تقریر کرد که بعدها با اظهارات دوست مشترکشان ابن سعید تکمیل شد. ۷ - بیماری و مرگتیفاشی در سال های پایانی عمر با عارضۀ سنگینی گوش مواجه بود، اما ابن یغمور همچنان او را بزرگ می‌داشت و ابوالمحامد قرطبی را به سبب آنکه او را علیل خوانده بود، نکوهش کرد. [۳۵]
ابن سعید مغربی علی، القدح المعلی فی التاریخ المحلی، ج۱، ص۲۱۲، اختصار محمد بن عبدالله بن خلیل، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/ بیروت، ۱۹۸۰م.
تیفاشی روزی به تصور آنکه سیف الدین مُشِدّ او را ناسزا گفته، سخت براو تاخت و این شاعر نیز در عوض در قصیده ای او را به سرقت ادبی در دو کتاب فصل الخطاب و المسالک متهم کرد. [۳۶]
صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، ج۸، ص۲۹۰-۲۹۱، به کوشش محمد عدنان بخیت و دیگران، اشتوتگارت، ۱۹۸۱-۱۹۹۳م.
تیفاشی چندی پیش از مرگ، نابینا شد، اما توانست با جراحی چشمانش را درمان کند. ولی دیری نپایید که بر اثر نوشیدن شربتی مسهل و از پی آن نوشیدن «شربتی دیگر» (احتمالا شراب ) در قاهره درگذشت و در گورستان باب النصر این شهر به خاک سپرده شد. [۳۷]
ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۲۹۱، به کـوشش سهیل زکار، بیروت/ دمشـق، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
[۳۸]
ابن فرحون ابراهیم، الدیباج المذهب، ج۱، ص۷۵، قاهره، ۱۳۵۱ق.
برخی از مصححان آثار ابن سعید [۳۹]
حسن زکی محمد، ص۱۶، مقدمه بر المغرب فی حلی المغرب ابن سعیدمغربی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م
[۴۰]
عبدالرحمان نصرت، ص۱۰، مقدمه بر نشوة الطرب ابن سعید مغربی، عمان، ۱۹۸۲م.
بدون توجه به تصریح ابن عدیم و بی ذکر مأخذ برآن‌اند که ابن سعید پس از بازگشت از سفر حج ، در ۶۵۲ قمری به خانۀ ابوالعباس تیفاشی در تونس رفت و همراه او به خدمت ابوعبدالله محمد، امیر حفصی افریقیه درآمد.۸ - مقام علمی احمد بن یوسف تیفاشیتیفاشی امروزه بیشتر به سبب تألیف ازهار الافکار و به عنوان کانی شناسی که بهره ای از نوآوری داشته، شهرت یافته است، اما چنان‌که از آثارش برمی آید، در بسیاری از علوم دیگر نیز متفنن یا حتی متخصص بوده است. بسیاری از دانشوران نامدار جهان اسلام ، و از آ ن میان، تنی چند از هم روزگارانش، نظریات، اشعار و آثار ادبی او را ستوده اند. ابن سعید مغربی ، همواره در آثار خود از تیفاشی با احترام و ستایش بسیار یاد کرده، و گاه هنگام ستایش از اشعار شعرا، به نظر وی استناد کرده، و بر آن است که تیفاشی، مفاخر خاندان خود را زنده کرد و از همۀ آنان فراتر رفت و حتی برخی اشعار او را تلویحاً برتر از معلقۀ امرؤالقیس دانسته است. [۴۱]
ابن سعید مغربی علی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، ج۱، ص۲۰۵، به کوشش محمد رضوان دایه، دمشق، ۱۹۸۷م.
[۴۲]
ابن سعید مغربی علی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، ج۱، ص۲۵۷، به کوشش محمد رضوان دایه، دمشق، ۱۹۸۷م.
[۴۳]
ابن سعید مغربی علی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، ج۱، ص۲۶۶-۲۶۸، به کوشش محمد رضوان دایه، دمشق، ۱۹۸۷م.
[۴۴]
ابن سعید مغربی علی، الغصون الیانعة فی محاسن شعراء المائة السابعة، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۵، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۹۶۷م.
ابن ابی اصبع ، [۴۵]
ابن ابی اصبع، عبدالعظیم، ج۲، ص۹۱، تحریر التحبیر، به کوشش حفنی محمد شرف، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
ادیب برجستۀ معاصر تیفاشی که خود صاحب اثری مشهور در بدیع بوده است، و نیز قلقشندی [۴۶]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۱، ص۴۶۹، قاهره، ۱۹۲۰م.
کتاب البدیع تیفاشی را از آثار مهم این فن به شمار آورده اند.اما از این میان اظهار نظر ابن فضل الله عمری از همه جالب تر است. وی ضمن بیان زندگی نامۀ ابن منظور چنین آورده است: او هم نشین تیفاشی بود، از وی درس گرفت و مدد جست و کتاب سرور النفس را از نوشته های گردآمدۀ تیفاشی (یعنی همان فصل الخطاب) تألیف کرد، اما به وی حسد برد، در حالی که به هیچ وجه به پای او نمی‌رسید و قدرت درک کتاب تیفاشی را نداشت. [۴۷]
ابن فضل الله عمری احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۷، ص۴۸، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
اما خود ابن فضل الله با آنکه در مسالک الابصار زندگی نامۀ شمار بسیاری از دانشوران فنون مختلف را یاد کرده، هرگز به زندگی تیفاشی نپرداخته است و چنین می‌نماید که انگیزۀ وی در آوردن این عبارات، بیشتر خرده گیری از ابن منظور بوده است تا ستایش از تیفاشی. ۹ - آثـارآثار بسیاری به تیفاشی منسوب شده که البته بیشتر آن‌ها از میان رفته است و چه بسا برخی عنوان های به ظاهر مستقل مذکور در سیاهۀ آثارش، در واقع بخشی از دانشنامۀ بسیار مفصل فصل الخطاب او باشد. تیفاشی خطی سخت ناخوانا داشته، چندان که ابن منظور دربارۀ فصل الخطاب گوید: اگر از روزگار پدرم با خط وی آشنایی نداشتم و اصطلاحاتش را نمی‌شناختم، حتی یک کلمۀ آن را نمی‌توانستم بخوانم. [۴۸]
ابن منظور، سرور النفس بمدارک الحواس الخمس (تلخیص فصل الخطاب تیفاشی)، ج۱، ص۶، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
به همین سبب، دست نوشته‌هایی که کاتبان از آثار وی فراهم آورده اند، آکنده از تصحیفات مختلف است و بسیاری از این اشکالات حتی به چاپ های انتقادی (مانند هر دو چاپ متن عربی ازهار الافکار) نیز راه یافته است. در اینجا آثار چاپی و برخی از آثار خطی وی را معرفی می کنیم. ۱۰ - الف ـ آثار چاپی:آثار چاپی تیفاشی عبارتند از : ۱. ازهار الافکار فی جواهر الاحجار. ۲. رجوع الشیخ الی صباه فی القوة علی الباه. ۳. الشفاء فی الطب المسند عن السید المصطفی. ۴. فصل الخطاب فی مدارک الحواس الخمس لاولی الالباب. ۱۰.۱ - ازهار الافکار فی جواهر الاحجار۱. ازهار الافکار فی جواهر الاحجار . عنوان های دیگر همچون «الجواهر الملوکیه» که در برخی از نسخه‌ها برای این اثر آمده، برگرفتۀ کاتبان از نخستین عبارات خطبه یا موضوع کتاب است. همان گونه که کلمان موله پیش از این دریافته، دست نویس های مختلف این کتاب از نظر حجم، اختلاف شایان توجهی با یکدیگر دارند. با بررسی متن این دست نوشته‌ها می‌توان دریافت که آن‌ها را از روی دو روایت کاملاً متمایز، یکی کوتاه و دیگری بلند نوشته اند. در روایت بلند مطالب بسیاری به چشم می‌خورد که بیشتر آ نها در روایت کوتاه نیامده است، یا در موارد انگشت شمار بسیار خلاصه شده اند؛ از جمله: روش های جلا دادن به مروارید، [۴۹]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۵۶-۵۹، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
انتقاد از فارابی که زبرجد را معرب زمرد دانسته است، [۵۰]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۷۸، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
روایت مستقیم از قاضی معین الدین ابن میسر، امینِ الملک الکامل ایوبی بر معدن زمرد مصر، [۵۱]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۸۸-۹۱، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۵۲]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۱۸ دربارۀ پادزهر، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
معرفی ۵ صنف از بلخش (یا لعل بدخشان ) به جای ۳ صنف با استناد به «یکی از گوهرشناسان»، [۵۳]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۹۷، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
استناد به برخی مآخذ جدید، [۵۴]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۰۲ از جمله به ابن صهاربخت، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۵۵]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۱۰، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
نقل قول از پدرش یوسف [۵۶]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۱، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
و نیز نقل دو حکایت از صیادی در قفصه که در نسخه های مختصر فقط یک حکایت از وی نقل شده است.در ضمن حکایت اضافی، نام احمد بن یوسف نیز به تصریح آمده است. [۵۷]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۲۹-۱۳۱، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
پیداست که نگارندۀ مطالب اضافی خود تیفاشی است. گذشته از این، در روایت بلند برخی اشکالات روایت کوتاه رفع شده است. مثلاً تیفاشی در روایت مختصر به نقل از ابوسهل مسیحی آورده است:سنگ یصب، به سبب خواصی که دارد، برای همۀ دردهای مری و معده سودمند است. اما در روایت مفصل، مطلب این چنین ادامه یافته است: احمد گوید: از مسیحی چنین نقل شده، و به نظرم نقلی نادرست است. و آنچه مورد نظر او بوده، یشم (یا یشب) است که گفته شد و نه یصب. [۵۸]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۵۹]
ابوسهل مسیحی عیسی، المائة فی الطب، ج۱، ص۲۸۴ در متن حجر الشب آمده، به کوشش فلوریان سن آگوستین، دمشق، ۲۰۰۰م.
[۶۰]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۳۱۷ حجر الیشب او الیشم، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
تیفاشی اگرچه در روایت مفصل از ۶۴۰ قمری به عنوان سال تألیف کتاب یاد کرده، [۶۱]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۹۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
اما در دیگر جای ها از مرگ فردی در ۶۴۱ قمری در عدن و سرنوشت میراث وی سخن گفته، و پس از نام سیف الدین (علی بن) قلج (تولد ۶۴۴ قمری) [۶۲]
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۱۸۲، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۶۳]
مقریزی احمد، السلوک، ذیل حوادث ۶۴۴ قمری، به کوشش محمد عبدالقادر احمد عطاء، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
از امرای بزرگ ایوبی، عبارت دعائیۀ «اعلی الله جده و حرس مجده» را آورده است.پس می‌توان گفت که تیفاشی پس از نگارش روایت نخستین ازهار الافکار و پس از آنکه این کتاب با اقبال عام مواجه شده [۶۴]
شمار قابل توجه دست نوشته های روایت مختصر این نکته را ثابت می‌کند
، به فکر تکمیل و تصحیح آن افتاده، و عمدۀ مطالب جدید را در ۶۴۰ قمری بدان افزوده، و البته کار تکمیل کتاب را در فاصلۀ سال های ۶۴۲-۶۴۴ قمری به پایان رسانده است.گفتنی است که هیچ‌یک از محققان، حتی مصححان دومین چاپ ازهار الافکار، به این نکات توجه نداشته اند. تیفاشی تنها به ۲۵ گوهر که «پادشاهان و بزرگان را از شناخت آ ن ها چاره نیست»، می پردازد و بر خلاف بیشتر گوهر نامه نویسان، از بحث دربارۀ گوهرهایی که تنها نامشان در آثار دیگر آمده، خودداری می‌کند. وی دربارۀ هر گوهر، افزون بر یادکرد نام های مختلف آن در زبان عربی ، ۵ موضوع را مطرح می‌کند: ۱. چگونگی پیدایش؛ ۲. جایگاه کانسار ؛ ۳. گونه های (اصناف) مختلف هر گوهر ، بهترین گونه ها، تشخیص خوب و بد، اصل یا بدل و سالم یا معیوب بودن هرگونه، معایب رایج هر سنگ از نظر درخشندگی، تراش، رنگ و جز آن. در این بخش به سنگ های کم بهاتر شبیه به سنگ های گران بها (اَشباه) نیز اشاره می‌کند؛ ۴. خواص (ویژگی های ظاهری، خواص فیزیکی ، شیمیایی و گاه جادویی ) و نیز منافع و کاربردهای (مثلاً درمانی) هر گوهر؛ ۵. سرانجام بهای قطعات مختلف هر یک از انواع گوهر. [۶۵]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۳۷-۳۸، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
به نظر تیفاشی، فایدۀ کتاب وی نسبت به «کتب معادن» (آثاری دربارۀ چگونگی پیدایش کان ها) و «کتب خواص» (آثاری دربارۀ منافع سنگ ها) بسیار بیشتر است. تیفاشی مدعی است که بیشتر مطالب مذکور در این کتاب را خود آزموده، یا دست کم از کسانی مورد اعتماد شنیده است. ۱۰.۱.۱ - مآخذ ازهار الافکارچنان که کلمان موله به اختصار، و روسکا با تأکید ویژه آورده اند، تیفاشی از میان آثار یونانی مآب به سر الطبیعة فی العلل و المعلولات بلینوس حکیم ، یعنی سر الخلیقة یا کتاب العلل منسوب به آپولونیوس تیانایی ، و الاحجار منسوب به ارسطو توجهی خاص داشته است. در واقع تیفاشی تقریباً همۀ مطالب مربوط به چگونگی پیدایش سنگ ها را از کتاب العلل نقل کرده است، [۶۶]
آپولونیوس تیانایی (بلینوس حکیم)، سر الخلیقة و صنعة الطبیعة، ج۱، ص۲۷۲-۲۸۹، به کوشش اورسولا وایسر، حلب، ۱۹۷۹م.
[۶۷]
آپولونیوس تیانایی (بلینوس حکیم)، سر الخلیقة و صنعة الطبیعة، ج۱، ص۳۵۰-۳۵۱ دربارۀ یاقوت و زمرد و الماس و بلور و دهنج و بسذ همان مرجان، به کوشش اورسولا وایسر، حلب، ۱۹۷۹م.
[۶۸]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۶۰-۶۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۶۹]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۷۸-۸۰، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۷۰]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۶، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۷۱]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۷۲]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۶۱-۱۶۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۷۳]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۷۸-۱۷۹، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
مگر دربارۀ پیدایش دهنج که به ارسطو نیز استناد کرده است. [۷۴]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۷۵]
ارسطو، الاحجار، ج۱، ص۱۱۱، ترجمۀ عربی کهن لوقا بن سرافیون، به کوشش یولیوس روسکا (مل، روسکا).
اما استناد وی به ارسطو دربارۀ پیدایش سنگ مغناطیس، [۷۶]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۵۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
درست نیست، زیرا این مطلب نه در الاحجار ارسطو، که در سرالخلیقۀ آپولونیوس [۷۷]
آپولونیوس تیانایی (بلینوس حکیم)، سر الخلیقة و صنعة الطبیعة، ج۱، ص۲۹۰، به کوشش اورسولا وایسر، حلب، ۱۹۷۹م.
آمده است.گاهی اوقات آنچه به بلینوس ارجاع شده، در واقع استنباط تیفاشی است. مثلاً دربارۀ پیدایش بلخش ( لعل بدخشان ) به بلینوس استناد می‌کند، [۷۸]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۹۵-۹۶، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
در حالی که آپولونیوس فقط از عقیق و بجاذی (که از نظر تیفاشی پیدایش آن‌ها شبیه بلخش است) یاد می‌کند. [۷۹]
آپولونیوس تیانایی (بلینوس حکیم)، سر الخلیقة و صنعة الطبیعة، ج۱، ص۲۸۴-۲۸۵، به کوشش اورسولا وایسر، حلب، ۱۹۷۹م.
تیفاشی در ضبط نام گوهرها از ترجمۀ عربی رسالۀ سنگ شناسی ارسطو پیروی کرده، مگر دربارۀ مروارید که به جای آن واژۀ جوهر را به عنوان مطلق گوهری که در صدف پدید آید (شکیل یا ناشکیل، سفته یا ناسفته)، به کار برده است. وی دربارۀ محل کانسار و نیز خواص شگفت انگیز برخی گوهرها نیز به این رساله استناد کرده است. [۸۰]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۴۴-۴۶ دربارۀ مروارید، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۸۱]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۵۱-۵۲ درباره مروارید، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۸۲]
ارسطو، الاحجار، ترجمۀ عربی کهن لوقا بن سرافیون، به کوشش یولیوس روسکا (مل، روسکا).
[۸۳]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۷۲-۷۳، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۸۴]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۸۶، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۸۵]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۰۹-۱۱۰، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۸۶]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۸۷]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۸۸]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۵۳-۱۵۸، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۸۹]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۸۷، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
تیفاشی از «اسکندر» ذیل پادزهر و مرجان ، [۹۰]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۹۱]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۸۲-۱۸۳ شاید به واسطۀ مأخذی دیگر همچون کتاب الخواص رازی، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۹۲]
ابن بیطار عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج۱، ص۹۴، قاهره، ۱۲۹۱ق.
و نیز از الادویة المفرده جالینوس [۹۳]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۹۶، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
و کتاب الاحجار تئوفراستوس ، [۹۴]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۲۰۳، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۹۵]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۱۰ ذیل الماس، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۹۶]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۲، ص۱۰۷، قاهره، ۱۹۲۰م.
از الاحجار « لیانوس انطاکی » و از دیوسکوریدس [۹۷]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۳۱، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
نیز نقل کرده است.۱۰.۱.۲ - توجهبهآثارمؤلفاناسلامیتیفاشی در تألیف ازهار الافکار به آثار مؤلفان دورۀ اسلامی نیز توجه داشته است: از جمله کتاب الجواهر و صفاتها اثر ابن ماسویه که آن را «کتاب فی الاحجار» می‌نامد [۹۸]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۴۸، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۹۹]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۶۶-۶۷، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۰۰]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۰۶، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۰۱]
ابن ماسویه یحیی، الجواهر و صفاتها، ج۱، ص۳۹، به کوشش عماد عبدالسلام رئوف، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۰۲]
ابن ماسویه یحیی، الجواهر و صفاتها، ج۱، ص۴۵، به کوشش عماد عبدالسلام رئوف، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۰۳]
ابن ماسویه یحیی، الجواهر و صفاتها، ج۱، ص۵۰، به کوشش عماد عبدالسلام رئوف، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۰۴]
ابن ماسویه یحیی، الجواهر و صفاتها، ج۱، ص۴۶-۴۷، به کوشش عماد عبدالسلام رئوف، قاهره، ۱۹۷۷م.
الجواهر و الاشباه کندی [۱۰۵]
الجواهر و صفاتها، به کوشش عماد عبدالسلام رئوف، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۰۶]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۴۶-۴۷، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۰۷]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۰۸]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۶۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۰۹]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۶۴، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۱۰]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۲۰۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۱۱]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۲۷۸، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۱۲]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۲۹۶، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۱۳]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۳۱۵ ارجاعاتی که در همین موارد به کندی دارد، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۱۴]
ابن ماسویه یحیی، الجواهر و صفاتها، ج۱، ص۴۰، به کوشش عماد عبدالسلام رئوف، قاهره، ۱۹۷۷م.
کتاب الاحجار ابن جزار [۱۱۵]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۱۰، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۱۶]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۱۷]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۴۵، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۱۸]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۵۵، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
کتاب الترتیب قاضی ابوالفتح احمد بن مطرف (شاید همان احمد بن مطرف بن اسحاق مصری، تولد ۴۱۳ قمری) [۱۱۹]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۵۴، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۲۰]
تیفاشی احمد، فصل الخطاب فی مدارک الحواس الخمس لاولی الالباب، ج۱، ص۳۳۱، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
[۱۲۱]
ابن فضل الله عمری احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۷ که نقل قول تیفاشی از این قاضی را نقل کرده است، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
از تحفة الملوک رازی ذیل جمشت . [۱۲۲]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۹۱، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
تیفاشی برای تألیف این کتاب به برخی از آثار پزشکی، از جمله کتاب بسیار مفصل المائة فی صناعة الطب ابوسهل مسیحی [۱۲۳]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۷۱، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۲۴]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۲۵]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۲۰۵ دربارۀ لازورد و یصب و طلق، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۲۶]
ابوسهل مسیحی عیسی، المائة فی الطب، ج۱، ص۲۲۵ که البته این مطلب را دربارۀ حجر ارمینی آورده و سپس لازورد را مانند آن دانسته است، به کوشش فلوریان سن آگوستین، دمشق، ۲۰۰۰م.
[۱۲۷]
ابوسهل مسیحی عیسی، المائة فی الطب، ج۱، ص۲۸۴، به کوشش فلوریان سن آگوستین، دمشق، ۲۰۰۰م.
الارشاد الی مصالح الانفس و الاجساد ابن جمیع [۱۲۸]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۲۱، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۲۹]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۲۶، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
فردوس الحکمه ابن ربن طبری [۱۳۰]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۳۱]
ابن ربن علی، فردوس الحکمة، ج۱، ص۲۴۰، به کوشش محمد زبیر صدیقی، برلین، ۱۹۲۸م.
اثری از صهاربخت [۱۳۲]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۰۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۳۳]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۱۰، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
نیز استناد کرده است (اشتاین اشنایدر، ویدمان و اولمان شماری از این مآخذ را یاد کرده اند).دیگر مآخذ تیفاشی شنیداری (نقل سینه به سینه) است. از جملۀ آنان شریف جوهری که در ۶۳۰ قمری در قاهره دکان داشت، [۱۳۴]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۷۳، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
گوهرشناسی آگاه از اندلس [۱۳۵]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
و دیگر کسان مورد اعتماد. [۱۳۶]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۳۷]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۲۳، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۳۸]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۳۳، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
تیفاشی از تجربیات خود نیز در این کتاب یاد می‌کند. برخی از این تجربیات علمی، و برخی دیگر آشکارا عامیانه و خرافی است، از جمله: حضور در کانسار سنگ پادزهر کانی در نزدیکی جزیرۀ ابن عمر، [۱۳۹]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۱۷، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
آزمودن خاصیتی از پادزهر حیوانی، [۱۴۰]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۲۸، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
ساختـن و «غسـل و تصویـل» لازورد ــ که بدون دانستن رازی که خود تیفاشی بدان دست یافته است ــ درست از کار در نخواهد آمد. [۱۴۱]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۷، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
پیدا ست که تیفاشی به مهم ترین گوهرنامه دورۀ اسلامی، یعنی الجماهر فی الجواهر بیرونی و نیز شماری از مآخذ آ ن (البته به جز کتاب کندی)، دسترسی نداشته است. شباهت میان توضیحات تیفاشی و بیرونی دربارۀ برخی مداخل مشترک، حتی از شباهت های معمول میان دو کتاب با موضوع مشابه بسیار کمتر است. گاه می‌توان تناقض های آشکاری میان سخنان این دو یافت. مثلاً تیفاشی از دیدگاه مشهور و کهنی که بر اساس آن افعی با نگریستن به « زمرد ذبابی » کور خواهد شد [۱۴۲]
رازی محمد بن زکریا، الحاوی، ج۲۰، ص۵۹۵ «الزمرد یسیل عین الافعی متی نظرت الیه»، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴-۱۳۹۰ق/۱۹۵۵-۱۹۷۰م.
[۱۴۳]
ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، ج۱، ص۱۸۷، به کوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، ۱۳۴۶ش.
[۱۴۴]
ابن بیطار عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ذیل زمرد، قاهره، ۱۲۹۱ق.
پیروی می‌کند و بر آن است که با این روش می‌توان زمرد اصل را از بدل تشخیص داد.وی به تفصیل از آزمایشی که خود بدان دست زده، و مؤید این نظر است، سخن می‌گوید و سپس با اعتماد به برخی مآخذ دیگر نظریۀ سمی بودن الماس را نیز می‌پذیرد، [۱۴۵]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۸۴-۸۵، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۴۶]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۰۸-۱۰۹، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
در حالی که بیرونی در الجماهر به تفصیل از آزمایش هایی که برای تحقیق دربارۀ این دو دیدگاه ترتیب داده، و این‌که سرانجام هر دو را نادرست یافته است، سخن می‌گوید. [۱۴۷]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۱۷۴، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۴۸]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۲۷۲-۲۷۳، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
۱۰.۱.۳ - بهرهگیریمؤلفاناسلامیتیفاشی پایه گذار سنت کانی شناسی نوینی بود که از همان روزگار خود وی در مصر، شام و همۀ سرزمین های غربی جهان اسلام شکل گرفت و به موازات سنت کانی شناسی رایج در شرق جهان اسلام ــ که از الجماهر بیرونی تأثیر بسیار گرفته بود ــ به حیات خود ادامه داد. در واقع مؤلفان غرب جهان اسلام، به همان نسبت که غالباً از الجماهر بیرونی بی خبر بوده اند، به ازهار الافکار تیفاشی توجهی خاص داشته اند. در میان نویسندگان شرقی نیز کمتر کسی به کتاب تیفاشی استناد کرده است. در این میان، آثاری چون جواهر نامۀ محمد بن منصور (تألیف: اوایل سدۀ ۸ قمری) که از هر دو سنت کانی شناسی بهرۀ فراوان داشته، و نیز نخب الذخائر فی احوال الجواهر ابن اکفانی که به رغم تألیف در غرب از الجماهر تأثیر بسیار گرفته، و بارها از بیرونی (نیز به واسطۀ او از کسانی چون نصر جوهری، « الاخوان الرازیان » و دیگران، البته گاه بدون یادکرد بیرونی) نقل قول کرده است، [۱۴۹]
ابن اکفانی محمد، نخب الذخائر فی احوال الجواهر، ج۱، ص۹، به کوشش آنستاس ماری کرملی، قاهره/ بغداد، ۱۹۳۹م.
[۱۵۰]
ابن اکفانی محمد، نخب الذخائر فی احوال الجواهر، ج۱، ص۲۳، به کوشش آنستاس ماری کرملی، قاهره/ بغداد، ۱۹۳۹م.
[۱۵۱]
ابن اکفانی محمد، نخب الذخائر فی احوال الجواهر، ج۱، ص۴۰-۴۲، به کوشش آنستاس ماری کرملی، قاهره/ بغداد، ۱۹۳۹م.
[۱۵۲]
ابن اکفانی محمد، نخب الذخائر فی احوال الجواهر، ج۱، ص۵۱، به کوشش آنستاس ماری کرملی، قاهره/ بغداد، ۱۹۳۹م.
[۱۵۳]
ابن اکفانی محمد، نخب الذخائر فی احوال الجواهر، ج۱، ص۵۹-۶۰، به کوشش آنستاس ماری کرملی، قاهره/ بغداد، ۱۹۳۹م.
[۱۵۴]
ابن اکفانی محمد، نخب الذخائر فی احوال الجواهر، ج۱، ص۷۹-۸۳، به کوشش آنستاس ماری کرملی، قاهره/ بغداد، ۱۹۳۹م.
[۱۵۵]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۱۳، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۵۶]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۱۷۶، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۵۷]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۲۲۱-۲۲۲، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۵۸]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۲۶۷، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۵۹]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۲۷۷، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۶۰]
بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، ج۱، ص۳۳۸-۳۴۰، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش.
بسیار اندک اند.ابن بیطار معاصر نامدار تیفاشی که همچون او گاه در دمشق و گاه در قاهره می‌زیست، ذیل ارجوان صراحتاً به فصل الخطاب و ذیل فیروزج نیز تنها به خود تیفاشی استناد کرده است. [۱۶۱]
ابن بیطار عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج۳، ص۱۷۲ در متن چاپی به خطا شاشی آمده است، قاهره، ۱۲۹۱ق.
مطلب اخیر را به همان شکل می‌توان در هر دو روایت ازهار الافکار یافت. [۱۶۲]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
اما برخلاف نظر ابراهیم بن مراد، [۱۶۳]
ابراهیم بن مراد، بحوث فی تاریخ الطب و الصیدلة عند العرب، ج۱، ص۱۰۳، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
آنچه ابن بیطار دربارۀ خواص سنگ پادزهر از «احمد بن یوسف» نقل کرده است، سخن تیفاشی نیست؛ زیرا در خود ازهار الافکار [۱۶۴]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۲۸، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
نیز این مطلب از «احمد بن یوسف، کاتب احمد بن طولون»، یعنی احمد بن یوسف بن ابراهیم، مشهور به ابن دایه ، نقل شده است.لکلر نیز هنگام بحث دربارۀ روزگار زندگی نگارندۀ ناشناس کتابی لاتینی دربارۀ ادویۀ مفرده، مشهور به ابن سرابیون جوان یا ابن سرابی ، با توجه به تکرار همین مطلب در آن متن لاتینی، و بدون توجه به ارجاع تیفاشی، چنین پنداشته که مؤلف آن از ازهار الافکار بهره گرفته، و در نتیجه پس از تیفاشی می‌زیسته است. بیلک قبچاقی ، معاصر جوان تر تیفاشی، کنز التجار فی معرفة الاحجار را ــ به تعبیر کلمان موله ــ با پیروی کورکورانه از ازهار الافکار تألیـف کـرده است. البته وی این کتاب را انتحال نکرده، زیرا بارها و بارها از تیفاشی نام برده است. در واقع کنز التجار با همان شیوه و ساختار ازهار الافکار تنظیم شده، و سخنان خود تیفاشی و نقل قول های وی از مآخذ و حتی چنان‌که دوسلان گوید، خطبۀ کتاب وی در کنزالتجار آمده است؛ جز آنکه بیلک ۵ مدخل و استنادهایی به چند منبع جدید (از جمله هرمس، بطلمیوس، بیرونی و غزالی ) و نیز حکایاتی از تجربیات شخصی خـود را به کتاب تیفاشـی افزوده است، اما جمال الدین محمد وطواط (تولد ۷۱۸ قمری)، در بخش معادن مناهج الفکر و مباهج العبر [۱۶۵]
وطواط محمد، مناهج الفکر و مباهج العبر، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۷، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
بی آنکه از تیفاشی یاد کند، کتاب وی را تلخیص کرده است.همان مداخل ازهار الافکار به همان ترتیب (البته با چشم پوشی از دو سه جابه جایی کوچک) در مناهج آمده اند. ذیل هر مدخل نیز سخنان تیفاشی با همان ترتیب، اما با تلخیص بسیار ذکر شده اند؛ جز آ نکه وطواط هنگام تلخیص مطالب مربوط به « بجادی » ( بیجاده )، یکی از اشباه آن به نام « ماذنج » را مدخلی مستقل تصور کرده است. [۱۶۶]
وطواط محمد، مناهج الفکر و مباهج العبر، ج۱، ص۲۵۲ سطر ۱۹، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
[۱۶۷]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
حتی آنچه را که تیفاشی دربارۀ بلخش از «بازرگانی که به معدن بلخش در بلخشان رسیده... بود»، [۱۶۸]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۹۶-۹۷ «اخبرنی...»، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
و نیز پاسخ «یکی از گوهرشناسان برجسته» به پرسش تیفاشی دربارۀ وجه تسمیۀ یکی از انواع بنفش [۱۶۹]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۹۸ «سألت بعض مشایخ الجوهریین...»، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
را از شخصی مجهول («قال...») یا به عنوان سخن خود نقل کرده است [۱۷۰]
وطواط محمد، مناهج الفکر و مباهج العبر، ج۱، ص۲۵۲ سطرهای ۷-۸ و ۱۰-۱۲، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
(اشتاین اشنایدر و اولمان، به رغم بررسی مناهج الفکر وطواط متوجه این انتحال نشده اند).قلقشندی در صبح الاعشی پیش از بحث دربارۀ ۱۲ گوهری که کاتبان باید بشناسند، [۱۷۱]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۲، ص۹۷-۱۱۸، قاهره، ۱۹۲۰م.
کتاب ازهار الافکار تیفاشی را بهترین گوهرنامه تألیف شده تا روزگار خود می‌داند و بارها از وی نام می‌برد. وی در این بخش، بارها به سخن تیفاشی استناد می‌کند، اما با اندکی تأمل می‌توان دریافت که این گزارش، هرچند خود قلقشندی بدان تصریح نکرده، خلاصۀ کتاب تیفاشی است. جز آنکه چیزهایی را از گزارش جدیدتر و ظاهراً مستقل ابن فضل الله عمری بدان افزوده است. [۱۷۲]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۲، ص۱۰۷- ۱۱۰مثلاً دربارۀ زمرد، قاهره، ۱۹۲۰م.
[۱۷۳]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۷۸-۸۰، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۷۴]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۸۴-۸۵، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۷۵]
ابن فضل الله عمری احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۳، ص۱۹۸-۱۹۹ تجربۀ تیفاشی دربارۀ زمرد، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۱۷۶]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۲، ص۱۰۹، قاهره، ۱۹۲۰م.
[۱۷۷]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۸۴-۸۵، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
قلقشندی برخی استنادهای تیفاشی را چنان نقل کرده که گویی خود بدان آثار مراجعه کرده، اما گاه در این کار به خطا افتاده است. مثلاً دربارۀ یاقوت ظاهراً بندی را از بلینوس نقل می‌کند، در حالی که تنها جملۀ اول «و هو حجر ذهبی» از او است (تازه به واسطۀ تیفاشی) و ادامۀ مطلب خلاصه ای از سخنان خود تیفاشی است. [۱۷۸]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۲، ص۱۰۰، قاهره، ۱۹۲۰م.
[۱۷۹]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۶۲-۶۴، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۸۰]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۲، ص۱۰۲، قاهره، ۱۹۲۰م.
[۱۸۱]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۲، ص۱۱۳ به ارسطو و کندی، قاهره، ۱۹۲۰م.
[۱۸۲]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۷۳، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
[۱۸۳]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۱۶۴، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
اما غزولی در مطالع البدور [۱۸۴]
غزولی، علی، مطالع البدور، ج۲، ص۱۴۰-۱۵۹، قاهره، ۱۲۹۹ق.
چنان که خود گوید خلاصۀ این کتاب را آورده، و تنها نکته ای از ابن فضل الله عمری و ابیاتی دربارۀ مروارید ، زمرد و عقیق [۱۸۵]
غزولی، علی، مطالع البدور، ج۲، ص۱۴۳-۱۴۴، قاهره، ۱۲۹۹ق.
[۱۸۶]
غزولی، علی، مطالع البدور، ج۲، ص۱۵۰، قاهره، ۱۲۹۹ق.
[۱۸۷]
غزولی، علی، مطالع البدور، ج۲، ص۱۵۷، قاهره، ۱۲۹۹ق.
[۱۸۸]
غزولی، علی، مطالع البدور، ج۲، ص۱۵۹، قاهره، ۱۲۹۹ق.
بدان افزوده است.در ۸۳۱ قمری محمد بن محمود شروانی ازهار الافکار را برای عمر بیک چلبی، فرزند تیمورتاش بک به ترکی ترجمه کرد و آن را جوهرنامه نامید که نسخه ای از آن در کتابخانۀ دولتی لایپـزیگ موجـود است. [۱۸۹]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۶۲۰.
در ۱۷۸۴ میلادی سبالدوس فولکو راویوس، بخش هایی از متن عربی را با ترجمۀ لاتینی در اوترخت منتشر ساخت. در ۱۸۱۸ میلادی نیز کنت آنتونیو راینری بیشا متن عربی بسیار مغلوطی از روایت کوتاه این اثر را همراه با ترجمۀ ایتالیایی آن در فلورانس منتشر ساخت. این ترجمه یک بار دیگر در ۱۹۰۶ میلادی همراه با زندگی نامۀ مترجم و به خواست یکی از نوادگانش در بولونیا منتشر شد. در ۱۹۷۷ میلادی نیز محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی متن عربی این کتاب را در قاهره منتشر ساختند، بی آنکه متوجه وجود دو روایت متفاوت از آن باشند. سمر نجم ابوالهدی نیز در ۱۹۸۸ میلادی ترجمه و شرح انگلیسی این کتاب را در متوچن منتشر کرده است. ۱۰.۲ - رجوع الشیخ الی صباه۲. رجوع الشیخ الی صباه فی القوة علی الباه ، دربارۀ مسائل جنسی و داستان های مربوط به آن. برخی آن را به احمد بن سلیمان (تولد ۹۴۰ قمری)، مشهور به ابن کمال پاشا نسبت داده اند، [۱۹۰]
منزوی احمد، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، ج۵، ص۳۴۷۹-۳۴۸۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
اما حاجی خلیف ه [۱۹۱]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۸۳۵.
او را مترجم ترکی کتاب دانسته است. میر مصطفی بن حسین پاشا متخلص به نعتی نیز این کتاب را به ترکی ترجمه کرده، و مصطفی بن احمد گلیبولوی (تولد ۱۰۰۸ قمری) در ۹۹۷ قمری گزیده ای از آن را (ظاهراً با رجوع به متن عربی) به ترکی فراهم آورده، و راحة النفوس نامیده است. [۱۹۲]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۸۳۰.
[۱۹۳]
فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، به کوشش اکمل الدین احسان اوغلو و دیگران، ج۱، ص۱۵۴-۱۵۶، استانبول، ۱۹۸۴م.
[۱۹۴]
ششن رمضان، نوادر المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا، ج۱، ص۳۹۴، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
از این کتاب یک یا دو ترجمۀ فارسی در دست است که در یکی از آن ها، گویا از شخصی به نام ملا سعید طبیب، نیز نام مؤلف «احمد بن یوسف شریف تیفاشی» آمده است [۱۹۵]
منزوی احمد، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، ج۵، ص۳۴۷۹-۳۴۸۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
متن عربی این کتاب بارها در مصر به چاپ رسیده، و در ۱۸۹۸ میلادی نیز فردی با نام مستعار «یک بوهمیایی انگلیسی» ترجمۀ انگلیسی آن را در پاریس منتشر کرده است. ۱۰.۳ - الشفاء فی الطب المسند۳. الشفاء فی الطب المسند عن السید المصطفی . که به تأکید تیفاشی، تحریری است از کتاب الطب الشرعی (یا کتاب فی الاحادیث الطبیه ) ابونعیم اصفهانی . [۱۹۶]
تیفاشی احمد، الشفاء فی الطب المسند عن السید المصطفی، ج۱، ص۳۵، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۱۹۷]
تیفاشی احمد، الشفاء فی الطب المسند عن السید المصطفی، ج۱، ص۴۲، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۱۹۸]
ابن قیم جوزیه محمد، الطب النبوی، ج۱، ص۴۴، به کوشش عبدالغنی عبدالخالق و دیگران، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
[۱۹۹]
ابن قیم جوزیه محمد، الطب النبوی، ج۱، ص۶۸، به کوشش عبدالغنی عبدالخالق و دیگران، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
[۲۰۰]
ابن قیم جوزیه محمد، الطب النبوی، ج۱، ص۲۴۶، به کوشش عبدالغنی عبدالخالق و دیگران، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
[۲۰۱]
ابن قیم جوزیه محمد، الطب النبوی، ج۱، ص۳۱۳ که کتاب ابونعیم را الطب النبوی نامیده است، به کوشش عبدالغنی عبدالخالق و دیگران، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
کتاب ابونعیم، چنان که تیفاشی گوید، به رغم دربر داشتن مزایای بسیار، به لحاظ در بر داشتن سلسله سند های متعدد و طولانی برای هر حدیث بسیار مفصل بود، زیرا ابونعیم گاه یک حدیث واحد را (با چشم پوشی از کم و زیاد بودن برخی واژگان) از سی و چند راه به پیامبر [۲۰۲]
مسالک الابصار فی ممالک الامصار، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
می رساند.تیفاشی هنگام تحریر کتاب همۀ واسطه های میان ابونعیم و نخستین راوی اصلی حدیث را حذف، و دربارۀ احادیثی که اختلافات جزئی داشتند، نام راوی را در نهایت اختصار یاد کرده است. تیفاشی با اظهار شگفتی از ساختار کتاب اصلی ــ که بر خلاف دیگر آثار نوشته شده دربارۀ طب نبوی و مطابق با شیوۀ مرسوم میان پزشکان تنظیم شده ــ به حفظ این ساختار و فصول مختلف آن در تحریر خود تأکید کرده، و تنها خطبه و ترجمه ای مختصر از احوال و آثار ابونعیم را بدان افزوده است. [۲۰۳]
تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، ج۱، ص۳۸-۴۲، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م.
۱۰.۴ - فصل الخطاب۴. فصل الخطاب فی مدارک الحواس الخمس لاولی الالباب . اصل این کتاب از میان رفته، و تنها بخشی از روایت مختصر آنکه ابن منظور فراهم آورده، و «سرور النفس بمدارک الحواس الخمس» نامیده، به دست ما رسیده است. نویسندگان دورۀ اسلامی سرور النفس را غالباً به خود تیفاشی، [۲۰۴]
ابن فضل الله عمری احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۳، ص۲۲۵-۲۲۶، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۲۰۵]
ابن فضل الله عمری احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۸، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۲۰۶]
ابن فضل الله عمری احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۳، ص۲۵۲-۲۵۷، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۲۰۷]
غزولی، علی، مطالع البدور، ج۱، ص۱۴۳، قاهره، ۱۲۹۹ق.
[۲۰۸]
نواجی محمد، حلبة الکمیت فی الادب و النوادر و الفکاهات المتعلقة بالخمریات، ج۱، ص۲۰، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
[۲۰۹]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۴، ص۷۷، قاهره، ۱۹۲۰م.
[۲۱۰]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۹۹۰.
و گاه بدون اشاره به وی تنها به ابن منظور نسبت داده اند. [۲۱۱]
قوصونی مصری مدین، قاموس الاطباء و ناموس الالباء، ج۱، ص۴ دست نویس ابن منظور را دیده است، چ تصویری، دمشق، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
ابن بیطار که سال ها پیش از فراهم آمدن سرور النفس می‌زیسته، از معدود نویسندگانی است که مستقیماً به خود فصل الخطاب استناد کرده اند. [۲۱۲]
ابن بیطار عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج۱، ص۲۱، قاهره، ۱۲۹۱ق.
ابن منظور در مقدمۀ این تلخیص آورده است:«تیفاشی به پدرم می‌گفت که همۀ زندگی خود را صرف نگارش این کتاب کرده، و مطالبی در آن آورده که کس دیگر نیاورده است. اما من [۲۱۳]
سرور النفس بمدارک الحواس الخمس (تلخیص فصل الخطاب تیفاشی)، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
با آنکه در آن سالها نوجوان بودم، انتخاب این نام را گستاخی می‌دانستم، زیرا خداوند بر پیامبرش به سبب اعطای فصل الخطاب و حکمت منت نهاده است [۲۱۴]
اشاره به آیۀ شریفۀ: «وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ آتَیْناهُ الْحِکمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ»
. [۲۱۵]
ابن منظور، سرور النفس بمدارک الحواس الخمس (تلخیص فصل الخطاب تیفاشی)، ج۱، ص۳۸-۲۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
من از نوجوانی تشنۀ دستیابی به این کتاب بودم، اما با مرگ پدرم و سپس تیفاشی این کتاب را فراموش کردم تا آنکه در ۶۰ سالگی بار دیگر به جست و جوی آن پرداختم و در حدود سال ۶۹۰ قمری نسخۀ اصلی آن را با وضعی بسیار آشفته و در حالی که تنها ۳۶ جزء از ۴۰ جزء آن باقی‌مانده بود، یافتم. پس با توجه به آشنایی پیشین با خط و سبک نگارش تیفاشی به تنظیم و تبویب و تلخیص کتاب کوشیدم. چون دیدم که مؤلف تنها با نیت افزودن به حجم کتاب و نیز ابراز وجود مطالب بسیار و گاه مکرری را آورده است». [۲۱۶]
ابن منظور، سرور النفس بمدارک الحواس الخمس (تلخیص فصل الخطاب تیفاشی)، ج۱، ص۵-۶، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
صفدی سرور النفس را مشتمل بر ۱۰ جلد بزرگ [۲۱۷]
صفدی خلیل، اعیان العصر، ج۳، ص۲۱۰، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
[۲۱۸]
صفدی خلیل، نکت الهمیان، ج۱، ص۲۷۶، به کوشش احمد زکی بک، قاهره، ۱۳۲۹ق.
و روایت اصلی، یعنی فصل الخطاب را به رغم دسترسی به سرور النفس و بر خلاف سخن صریح ابن عدیم ، مشتمل بر ۲۴ جلد مفصل دانسته است. [۲۱۹]
صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش محمد عدنان بخیت و دیگران، اشتوتگارت، ۱۹۸۱-۱۹۹۳م.
[۲۲۰]
صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، ج۸، ص۲۸۸، به کوشش محمد عدنان بخیت و دیگران، اشتوتگارت، ۱۹۸۱-۱۹۹۳م.
اگرچه تنها دو جزء نخست سرور النفس به دست ما رسیده، اما از ارجاعات مؤلفان دیگر می‌توان دریافت که بخش مهمی از این کتاب به جغرافیا (بلدان) اختصاص داشته است. چه، ابن فضل الله عمری [۲۲۱]
ابن فضل الله عمری احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۳، ص۲۲۵-۲۲۶، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۲۲۲]
ابن فضل الله عمری احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۸، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۲۲۳]
ابن فضل الله عمری احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۳، ص۲۵۲-۲۵۷، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
دربارۀ شهرهای مصر، شام و فلسطین نقل قول های تیفاشی از کتاب الترتیب احمد بن مطرف، تاریخ دمشق ابن عساکر و جغرافیای شریف ادریسی ( نزهة المشتاق ) و نیز برخی سخنان خود تیفاشی را از سرور النفس نقل کرده است. نیز قلقشندی [۲۲۴]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۴، ص۷۷، قاهره، ۱۹۲۰م.
دربارۀ طول سرزمین شام، و سیوطی [۲۲۵]
سیوطی، حسن المحاضرة، ج۱، ص۸۰، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۹۸م.
دربارۀ نام کهن اسکندریه به سرور النفس استناد کرده اند.گذشته از اینها، غزولی (تولد ۸۱۵ قمری) در مطالع البدور [۲۲۶]
غزولی، علی، مطالع البدور، ج۱، ص۱۴۳، قاهره، ۱۲۹۹ق.
و نیز نواجی (تولد ۸۵۹ قمری) در حلبة الکمیت [۲۲۷]
نواجی محمد، حلبة الکمیت فی الادب و النوادر و الفکاهات المتعلقة بالخمریات، ج۱، ص۲۰-۲۱، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
بندی از سرورالنفس را که به شراب اختصاص دارد، نقل کرده‌اند که در متن چاپی دو جزء موجود سرور النفس دیده نمی‌شود. جزء نخست این کتاب (که عنوان نثار الازهار برخود دارد) در ۱۲۹۸ قمری در استانبول به چاپ رسیده است. در ۱۹۸۰ میلادی نیز احسان عباس هر دو بخش موجود را در بیروت منتشر کرده است.۱۱ - ب ـ آثار خطیآثار چاپ نشدۀ تیفاشی که نسخه های متعددی از آن‌ها به دست ما رسیده، اینهاست: ۱. بدیع یا بدیعیة. ۲. سجع الهدیل فی اخبار النیل. ۳. قادمة الجناح فی آداب النکاح. ۴. نزهة الالباب فی ما لایوجد فی الکتاب. ۱. بدیع یا بدیعیة. به گفتۀ ابن ابی اصبع ، بسیاری از مطالب این اثر، در جای دیگر نیامده است و هیچ‌کس از نظر افکندن بدان بی نیاز نیست. [۲۲۸]
ابن ابی اصبع، عبدالعظیم، ج۲، ص۹۱، تحریر التحبیر، به کوشش حفنی محمد شرف، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
قلقشندی نیز هنگام اشاره به آثار متوسط الحجم تألیف شده در این فن، تنها به البدیع تیفاشی، و شرح البدیعیۀ صفی الدین حلی اشاره می‌کند. [۲۲۹]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۱، ص۴۶۹، قاهره، ۱۹۲۰م.
[۲۳۰]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۲۳۳ دربارۀ ارتباط کتاب تیفاشی با آثار مشابه قبلی و بعدی.
۲. سجع الهدیل فی اخبار النیل. این کتاب را حاجی خلیفه [۲۳۱]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۳۰۵.
در شمار تواریخ مصر و سیوطی در زمرۀ منابع حسن المحاضرة فی تاریخ المصر و القاهرۀ خود یاد کرده است. [۲۳۲]
سیوطی، حسن المحاضرة، ج۱، ص۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۹۸م.
[۲۳۳]
سیوطی، حسن المحاضرة، ج۱، ص۳۲-۳۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۹۸م.
[۲۳۴]
سیوطی، حسن المحاضرة، ج۱، ۴۸۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۹۸م.
[۲۳۵]
سیوطی، حسن المحاضرة، ج۲، ص۳۰۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۹۸م.
[۲۳۶]
سیوطی، حسن المحاضرة، ج۲، ص۳۱۱-۳۱۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۹۸م.
[۲۳۷]
سیوطی، حسن المحاضرة، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۹۸م.
[۲۳۸]
سیوطی، حسن المحاضرة، ج۲، ص۳۱۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۹۸م.
[۲۳۹]
سیوطی، حسن المحاضرة، ج۲، ص۳۳۴ نقل بخشهایی گاه طولانی از آن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۹۸م.
۳. قادمة الجناح فی آداب النکاح. ابن عبدالمنعم حمیری [۲۴۰]
ابن عبدالمنعم حمیری محمد، الروض المعطار، ج۱، ص۱۴۶، به کـوشش احسان عباس، بی-روت، ۱۹۸۰م.
این کتاب را به همراه مشکاة انوار الخلفاء و عیون اخبار الظرفاء به «عمر تیفاشی» نسبت داده است. تجانی در تحفة العروس بارها با عبارت «تیفاشی در قادمة الجناح» بدین کتاب استناد کرده، [۲۴۱]
تجانی محمد، تحفة العروس و نزهة النفوس، ج۱، ص۱۱۸-۱۱۹، بیروت، دارالجیل.
[۲۴۲]
تجانی محمد، تحفة العروس و نزهة النفوس، ج۱، ص۱۵۶، بیروت، دارالجیل.
[۲۴۳]
تجانی محمد، تحفة العروس و نزهة النفوس، ج۱، ص۲۲۰، بیروت، دارالجیل.
[۲۴۴]
تجانی محمد، تحفة العروس و نزهة النفوس، ج۱، ص۳۳۳، بیروت، دارالجیل.
اما حاجی خلیفه مؤلف این کتاب را احمد بن یوسف تیفاشی دانسته است. [۲۴۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۳۰۵.
۴. نزهة الالباب فی ما لایوجد فی الکتاب. دربارۀ روابط جنسی و مسائل مختلف مربوط به آن. حاجی خلیفه این کتاب را به عزالدین عبدالعزیز بن محمد (تولد ۷۶۷ قمری)، مشهور به ابن جماعه [۲۴۶]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۳، ص۲۴۷.
نسبت داده است.برخی دست نویس اثری با عنوان راحة النفوس با تاریخ کتابت ۹۸۷ قمری «ترجمۀ عالی احمد بن مصطفی افندی (تولد ۱۰۰۸ قمری) به ترکی» را ترجمۀ نزهة الالباب دانسته اند. [۲۴۷]
فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، به کوشش اکمل الدین احسان اوغلو و دیگران، ج۱، ص۱۵۶، استانبول، ۱۹۸۴م.
از میان آثار دیگر وی می‌توان به تفسیری بر قرآن [۲۴۸]
قلقشندی احمد، صبح الاعشی، ج۱، ص۴۶۹ که در آن به ذکر قصص گرایش داشته، قاهره، ۱۹۲۰م.
و تاریخ جزیرة العمریه [۲۴۹]
صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، ج۲۴، ص۱۶۴، به کوشش محمد عدنان بخیت و دیگران، اشتوتگارت، ۱۹۸۱-۱۹۹۳م.
[۲۵۰]
عباسی عبدالرحیم، معاهد التنصیص، ج۱، ص۲۴، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۷م.
[۲۵۱]
عبدالوهاب حسن حسنی، ورقات عن الحضارة العربیة بافریقیة التونسیة، ج۲، ص۴۵۵ که از نام کامل این اثر بی اطلاع بوده اند، تونس، ۱۹۶۶م.
اشاره کرد.[[چنین می‌نماید که عبدالوهاب [۲۵۲]
عبدالوهاب حسن حسنی، ورقات عن الحضارة العربیة بافریقیة التونسیة، ج۲، ص۴۵۵، تونس، ۱۹۶۶م.
این کتاب را به همراه مشکاة انوار الخلفاء]] و عیون اخبار الظرفاء به عنوان دو بخش فصل الخطاب دربارۀ تاریخ امت ها بر شمرده است. [۲۵۳]
عباسی عبدالرحیم، معاهد التنصیص، ج۱، ص۲۴-۲۵، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۷م.
[۲۵۴]
عباسی عبدالرحیم، معاهد التنصیص، ج۱، ص۳۱، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۷م.
۱۲ - فهرست‌منابع۱) قرآن کریم؛ ۲) آپولونیوس تیانایی (بلینوس حکیم)، سر الخلیقة و صنعة الطبیعة، به کوشش اورسولا وایسر، حلب، ۱۹۷۹م؛ ۳) ابراهیم بن مراد، بحوث فی تاریخ الطب و الصیدلة عند العرب، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م؛ ۴) ابن ابی اصبع، عبدالعظیم، تحریر التحبیر، به کوشش حفنی محمد شرف، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م؛ ۵) ابن اثیر، الکامل؛ ۶) ابن اکفانی محمد، نخب الذخائر فی احوال الجواهر، به کوشش آنستاس ماری کرملی، قاهره/ بغداد، ۱۹۳۹م؛ ۷) ابن بیطار عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، قاهره، ۱۲۹۱ق؛ ۸) ابن تغری بردی یوسف، النجوم الزاهرة، قاهره، ۱۹۲۹م؛ ۹) ابن خلدون، العبر، قاهره، ۱۹۵۹م؛ ۱۰) ابن خلکان، وفیات الاعیان؛ ۱۱) ابن ربن علی، فردوس الحکمة، به کوشش محمد زبیر صدیقی، برلین، ۱۹۲۸م؛ ۱۲) ابن سعید مغربی علی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، به کوشش محمد رضوان دایه، دمشق، ۱۹۸۷م؛ ۱۳) ابن سعید مغربی علی، الغصون الیانعة فی محاسن شعراء المائة السابعة، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۹۶۷م؛ ۱۴) ابن سعید مغربی علی، القدح المعلی فی التاریخ المحلی، اختصار محمد بن عبدالله بن خلیل، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/ بیروت، ۱۹۸۰م؛ ۱۵) ابن عبدالمنعم حمیری محمد، الروض المعطار، به کـوشش احسان عباس، بی-روت، ۱۹۸۰م؛ ۱۶) ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، به کـوشش سهیل زکار، بیروت/ دمشـق، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م؛ ۱۷) ابن فرحون ابراهیم، الدیباج المذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق؛ ۱۸) ابن فضل الله عمری احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م؛ ۱۹) ابن فوطی عبدالرزاق، الحوادث الجامعة، به کوشش مصطفی جواد، بغداد، ۱۳۵۱ق؛ ۲۰) ابن قیم جوزیه محمد، الطب النبوی، به کوشش عبدالغنی عبدالخالق و دیگران، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م؛ ۲۱) ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ ۲۲) ابن ماسویه یحیی، الجواهر و صفاتها، به کوشش عماد عبدالسلام رئوف، قاهره، ۱۹۷۷م؛ ۲۳) ابن منظور، سرور النفس بمدارک الحواس الخمس (تلخیص فصل الخطاب تیفاشی)، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م؛ ۲۴) ابوسهل مسیحی عیسی، المائة فی الطب، به کوشش فلوریان سن آگوستین، دمشق، ۲۰۰۰م؛ ۲۵) ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به کوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، ۱۳۴۶ش؛ ۲۶) ارسطو، الاحجار، ترجمۀ عربی کهن لوقا بن سرافیون، به کوشش یولیوس روسکا (مل، روسکا)؛ ۲۷) بیرونی ابوریحان، الجماهر فی الجواهر، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۴ش؛ ۲۸) تجانی محمد، تحفة العروس و نزهة النفوس، بیروت، دارالجیل؛ ۲۹) تیفاشی احمد، ازهار الافکار فی جواهر الاحجار، به کوشش محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره، ۱۹۷۷م؛ ۳۰) تیفاشی احمد، الشفاء فی الطب المسند عن السید المصطفی، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م؛ ۳۱) تیفاشی احمد، فصل الخطاب فی مدارک الحواس الخمس لاولی الالباب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م؛ ۳۲) حاجی خلیفه، کشف الظنون؛ ۳۳) حسن زکی محمد، مقدمه بر المغرب فی حلی المغرب ابن سعیدمغربی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م؛ ۳۴) دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، ۱۳۸۳ش؛ ۳۵) ذهبی محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۸ق؛ ۳۶) ذهبی محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م؛ ۳۷) رازی محمد بن زکریا، الحاوی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴-۱۳۹۰ق/۱۹۵۵-۱۹۷۰م؛ ۳۸) زمامه عبدالقادر، «ابوالعباس التیفاشی و کتابه ازهار الافکار فی جواهر الاحجار»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م، ج (۱) ۳۹؛ ۳۹) سیوطی، حسن المحاضرة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۹۸م؛ ۴۰) ششن رمضان، نوادر المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م؛ ۴۱) صفدی خلیل، اعیان العصر، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م؛ ۴۲) صفدی خلیل، نکت الهمیان، به کوشش احمد زکی بک، قاهره، ۱۳۲۹ق؛ ۴۳) صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش محمد عدنان بخیت و دیگران، اشتوتگارت، ۱۹۸۱-۱۹۹۳م؛ ۴۴) عباسی عبدالرحیم، معاهد التنصیص، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۷م؛ ۴۵) عبدالوهاب حسن حسنی، ورقات عن الحضارة العربیة بافریقیة التونسیة، تونس، ۱۹۶۶م؛ ۴۶) عمادالدین کاتب، خریدة القصر، قسم شعراء المغرب، به کوشش محمد مرزوقی و محمد عروسی مطوی، تونس، ۱۹۶۶م؛ ۴۷) غزولی، علی، مطالع البدور، قاهره، ۱۲۹۹ق؛ ۴۸) فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، به کوشش اکمل الدین احسان اوغلو و دیگران، استانبول، ۱۹۸۴م؛ ۴۹) قلقشندی احمد، صبح الاعشی، قاهره، ۱۹۲۰م؛ ۵۰) قوصونی مصری مدین، قاموس الاطباء و ناموس الالباء، چ تصویری، دمشق، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م؛ ۵۱) مقری احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م؛ ۵۲) مقریزی احمد، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر احمد عطاء، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م؛ ۵۳) منزوی احمد، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، ۱۳۷۹ش؛ ۵۴) نواجی محمد، حلبة الکمیت فی الادب و النوادر و الفکاهات المتعلقة بالخمریات، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م؛ ۵۵) وطواط محمد، مناهج الفکر و مباهج العبر، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م؛ ۵۶) یافعی عبدالله، مرآة الجنان، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م؛ ۵۷) عبدالرحمان نصرت، مقدمه بر نشوة الطرب ابن سعید مغربی، عمان، ۱۹۸۲م؛ ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تیفاشی»، ج۱۶، ص۶۲۳۸. |